پیشینه و ساخت آجر به سال‌های باستان می‌رسد و به موجب مدارک موجود پیدایش و مصرف آجر پیش از تاریخ و هزاران سال قبل از آن بوده‌است. در ادوار باستان در کناره رودهای دجله و فرات و پس از طغیان آن‌ها مقدار زیادی گل و لای بر سطح زمین رسوب می‌کرد. این رسوبات که دارای چسبندگی خاص بودند و پس از اینکه در اثر تابش خورشید آب گل و لای آن‌ها تبخیر می‌شد ترک‌هایی به وجود می‌آمد که لای خشک به صورت مکعب‌های نامنظم درمی‌آمد به صورت ملات جهت دیوارهای گل چینهای در آن روزگار مصرف می‌شد. قابل توجه می‌باشد که اجاق‌های چادرنشین‌هایی که در کنار رودها به کار گله داری مشغول بوده‌اند در اثر نفوذ آتش سخت شده که در واقع این پدیده سبب پیدایش نحوه پخت و در نتیجه آجر گردیده‌است. در سال‌های بعد هم‌زمان در ساخت برج بابل خشت زدن و پختن آجر به وسیله بابلی‌ها ابداع شد و به همین دلیل نام آجر که یک واژهٔ بابلی است در اغلب زبان‌ها به همین نام مشهور شده‌است. پس از این مرحله به وسیلهٔ کلدانی‌ها پخت آجر به تکامل رسید و با پیدایش آجر تحولی در ساختمان بناها که تا آن روزگار خشتی و گلی بودند به وجود آمد. در نتیجه این امر سبب آغاز بناهای مستحکم و آجری گردید. آجرهای اولیه بدون قالب و نظیر بالش ساخته می‌شده‌است.
در دوره ارزشمند معماری سلجوقی از آجر به عنوان مصالح اصلی برای کلیه بناهایی چون کاروانسراها، آب‌انبارها، بناهای شاهی، بناهای عمومی، مساجد، برج مقبره‌ها، میل مقبره‌ها، میل‌های بلند مساجد و مواردی دیگر سبب اسکلت‌سازی اصولی آن‌ها شده و ضمناً برای نماسازی نیز از آجر به شکل آمود (پوشش جدا از اسکلت) یا پیوند و ترکیب با استخوان بندی بنا عظمتی از حسن سلیقه و خلاقیت در هنر آجرکاری به وجود آمده‌است. به‌طوری‌که در آثار پراکنده و فراوان کشور در این دوره شاهد هنرآفرینی‌های بسیار شگرف در هنر آجرکاری می‌باشیم تا جایی که در دو برج خرقان قزوین بیش از سی نوع آجرکاری همراه با طاق نماسازی‌های بسیار زیبا و خط‌های آجری کوفی برجسته و در مسجد جامع اصفهان نزدیک به ۳۷۵ طاق پوش در انواع گوناگون که قسمت اعظم آن از دوره سلجوقی است شاهد هستیم. در این دوره ارزشمند معماری شاهد به وجود آمدن زیباترین نقوش در انواع گل چینهای آجری، گره آجری، خط‌های کوفی آجری برگردونه میل‌های بلند مساجدی چون میل مسجد دامغان با ۲۶متر ارتفاع، میل منار چند وجهی مسجد نائین با حدود ۳۰متر ارتفاع و میل منار ساربان با۴۸متر ارتفاع و بالاخره میل بی‌همتای مسجد علی که قبلاً میل مسجد سنجریه بوده‌است با ارتفاعی حدود ۵۲ متر بوده که بعدها بر اثر زلزله قسمتی از سر آن فروریخته و امروزه حدود ۴۲متر ارتفاع دارد.
در دوره قاجار هنر تیشه داری رونق فراوان داشت و بنا یان آجر کار سلیقه‌های بدیع از خود بروز داده و در نمود نماهای ساختمان‌های مسکونی بیرونی و اند رونی گلچین‌های زیبای آجری بخصوص در سر درب سازی منازل مسکونی هنر آفرینی‌های از آجرکاری به وجود آورده‌اند. در این دوره ساختن بازارها با انواع طاق پوش‌های رسمی بندی آجری، کاربندی آجری و کاربندی‌های طاسه دار آجری همراه با استفاده از انواع نقوش گلچین آجری در متن عناصر آن‌ها نهایت بهره گرفته شده‌است و زیبا یی‌های خاص در آن‌ها به وجود آمده از میان آن‌ها می‌توان به با زارهای متعد د این دوره چون با زار و چهار سوق بزرگ کرمان با کار بند ی‌های زیبای آجری، بازار اراک با کاربند ی‌های طاسه دار بسیار شگرف و چشمگیر و بسیاری دیگر اشاره داشت. تیمچه‌های بسیار پر ارزش از کارهای آجری در مایه کاربندی نو و مقرنس بسیار متنوع و گسترده با چشمه‌های باز چون تیمچه حاجب الدوله در بازار تهران و تیمچه حاج حسین بخشی در کاشان با مقرنس قطا رهای بسیار زیبا و چشمگیر و ارزشمند در مقیاسی گسترده و دها نه‌ای بزرگ و عظیم به وجود آمده‌است. در دوره قاجاریه پوشش طاق آب‌انبارها با نقوش متنوع و خلاق و به تکامل رسیده آجری در مسیر راه زینه «راه پله» همچنین از نقوش بسیار جالب آجری در سر درب‌سازی گسترده و بلند همراه با سر پایه سازی، طاقنماسازی و پشت بغل سازی، اسپرسازی در آب‌انبارها زیبا یی خاص به نماهای محلا ت و شهری داده‌است. از میان این چنین آثار می‌توان به آب‌انبار شش بادگیر یزد با اجرای بسیار جالب تهویه سطح آب‌انبار و نقوش خاص آجری بر گنبد آب‌انبار و طاق پوش راه پله‌ها آب‌انبار بسیار خوش نقش آجری حاج علی آقای کرمان و بالاخره آب‌انبار زیبای سید اسماعیل تهران با قدمتی از دوره سلجوقی و بازسازی از دوره صفو یه و تعمیرات کلی و بازسازی گسترده در زمان قا جاریه با نقوش خفته و راسته گل برگردان در طاق پوش و بدنه راه پله‌های آب‌انبار و بسیاری دیگر یاد کرد. در دوره قاجاریه به‌کارگیری کار بند ی‌های آجری جا لب با داشتن عناصری چون سینه باز، هفتی جمع و پا باریک متقارن همراه با ترنجی ها تا رسیدن به سمبوسه‌ها و شمسه خورشیدی نورگیر در دها نه‌های قوسی پا تو پا که بر روی ستون‌های سنگی ظریف مستقر شده‌اند. همچنین طاقنماسازی، طاقچه‌سازی در اسپرها با به‌کارگیری نقوش گلچین آجری و گلچین‌های معقلی در رختکن حمام‌ها با داشتن حوض آب‌نما منگول و تزئینات دیگر کارهای شگرف آجری روح نواز به وجود آمده‌است که از میان آن‌ها می‌توان به حمام وکیل کرمان، چایخانه، وکیل کنونی، و پاره‌ای دیگر اشاره داشت. در دوره قاجاریه از نقوش آجری جالب در نماسازی کاروا نسراهای بیرون شهری که اسکلت‌سازی آن‌ها در مقیاسی قابل توجه در کنار شاهراه‌ها از تلفیق خشت و آجر ساخته شده‌اند بهره کافی گرفته شده‌است.
در دوره افشاریه ایران درگیر کشمکش‌های نظامی لازم زمان خود بود. از این رو آبادانی رونق چندانی نداشت. اما در این زمان شاهد به وجود آمدن میل‌های بسیار فراوان راهنما با نوعی آجر کاری و به‌کارگیری گلچین‌های آجری در آن‌ها در کنار جاده‌ها در تمامی کشور می‌باشیم. در دوره زندیه آبادانی رونق گرفت. خصوصاً خطه حکمرانی خان زند وکیل‌الرعایا بناهای خرد و کلاً و قا بل توجهی در اشکال گوناگون بنا گردید. از آثار آجری جالب این دوره می‌توان به شبستان مسجد وکیل با پوشش‌های طا قی که از کاربندی بر قوس‌های پا تو پا که بر روی ستون‌های سنگی با حجاری پیچ و سر ستون سازی‌ها با نقش حجاری جقه‌ای افشان حاصل شده‌است اشاره داشت. پوشش‌های طاقی تواماً از کار بندی و طاق گنبد بر ستون‌های پیچ سنگی ابهتی جالب به شبستان این مسجد داده‌است. در این دوره بازار وکیل با پوشش‌های بسیار جا لب آجری از نقوش گلچین‌های متنوع و نوعی کاربندی‌های جالب با نورگیرها و هوا کش‌های متقارن ساخته شده‌است. یکی از آثار آجری بسیار جا لب در مجموعه وکیل وجود ارگ کریمخانی با کاربرد آجر و نقوش آجری در قسمت‌های داخلی و بخصوص در ناحیه خارجی همراه با کنگره سازی‌های جا لب بر گرد آ گرد چهار بعد بنا که جنبه حفاظتی بنا را داشته‌است. همچنین چهار برج عظیم مخروطی با نقوش بسیار جالب و متنوع آجری در طرح‌های نیم خوشه انگوری رفت و برگشت بوده. این پدیده آجری در چهار برج ارگ زیبایی خاص آفریده‌است و به این ابهت و شکوهی خاص داده‌است. موزه پارس از آثار دوره زند یه نوعی آجرکاری با بند کشی بر جسته بسیار یکنواخت و زیبا که بند کشی تخت از راستای قطعات آجر به اندازه ۳ میلی‌متر جلوتر آمده‌است. این اجرا شگرفی چشمگیری به آجر کاری و بند کشی که حالت استثنا یی در تمام آثار آجری ایران دارد در محل عمارت کلاً ه فرنگی، مقبره اولیه خان زند، موزه پارس داده‌است. وجود آب‌انبار با استفاده از پوشش مورب دور دارتیز همراه با گلچین جناقی بسیار زیبای آجری در مجموعه ارگ کریمخانی نظر هر بیننده را جلب می‌کند. به‌طور کلی در این دوره نقوش زیبای آجری به شکل‌های خاص و متنوع زیبایی بناهای ایران بخصوص خطه فارس شده‌اند. _____________________________ منبع : https://fa.wikipedia.org